ការអប់រំចិត្តតាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនាជាការអប់រំប្រកបដោយគុណតម្លៃសម្រាប់ការរស់នៅរបស់មនុស្សគ្រប់សម័យកាល បើទោះបីជាទស្សនទានទាំងអស់នោះត្រូវបានចងក្រងឡើងតាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមុនក៏ដោយ។ តម្លៃអប់រំតាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានគេយកមកបង្រៀនបន្តគ្នាដើម្បីអប់រំចិត្តឱ្យមានសីលធម៌ មានសេចក្តីស្មោះត្រង់ មានការអភិវឌ្ឍក្នុងជីវិត និងមានសេចក្តីសុខជាដើម។
ព្រះតេជគុណ គូ សុភាព សាស្ត្រាចារ្យនៃសាកលវិទ្យាល័យបញ្ញាសាស្ត្រកម្ពុជា បានលើកឡើងថានៅក្នុងទស្សនទានព្រះពុទ្ធសាសនាបានអប់រំថា មនុស្សដែលស្គាល់បុគ្គលសប្បុរស ឬមនុស្សដែលមានតម្លៃមានភាពឆ្លាតវៃ លុះត្រាតែអនុវត្តចំណុចសំខាន់ៗចំនួន 7 គឺ ស្គាល់ហេតុ ស្គាល់ផល ស្គាល់ខ្លួនឯង ស្គាល់កាលៈទេសៈ ស្គាល់បុគ្គល ស្គាល់ប្រមាណ និងស្គាល់វប្បធម៌មនុស្ស។
ហេតុផលសំខាន់ទី1 ដែលត្រូវស្គាល់ហេតុ ព្រោះមនុស្សមានបញ្ហាជម្លោះ មានការប្រកាន់ខឹង និងធ្វើឱ្យខូចការ ភាគច្រើនជាមនុស្សមិនស្គាល់ហេតុ។ ការស្គាល់ហេតុនេះគឺសំដៅលើការដឹងពីរឿងរ៉ាវច្បាស់លាស់ ដោយរកឱ្យឃើញពីប្រភពនៃបញ្ហាដែលបានកើតឡើងមុននឹងឆ្លើយតប មិនមែនមើលតែសភាពខាងក្រៅហើយវាយតម្លៃនោះទេ។ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃ យើងឧស្សាហ៍ជួបរឿងរ៉ាវប្រកាន់គ្នា ទាំងមិនបានសួរនាំពីដើមហេតុដែលនាំឱ្យកើតបញ្ហាឡើងនោះផង។ ពេលខ្លះប្រសិនបើយើងចេះតែប្រកាន់ខឹងដោយមិនបានដឹងពីស្ថានភាពរបស់បុគ្គលម្ខាងទៀតច្បាស់ យើងនឹងអាចស្តាយក្រោយ។
ព្រះតេជគុណ គូ សុភាព បានមានសង្ឃដីកាថា៖“មានព្រះសង្ឃមួយអង្គទទួលតួនាទីជាអ្នកវាយជួងដាស់លោកសង្ឃដទៃទៀតជារៀងរាល់ព្រឹក តែព្រឹកមួយសង្ឃមួយវត្តមានគ្នារាប់រយនាក់ បែរជាព្រះសង្ឃអ្នកដាស់នោះ គោះចានតូចមួយទៅវិញ ដែលធ្វើឱ្យព្រះសង្ឃដទៃទៀតខកម៉ោងទាំងអស់។ ភ្លាមៗព្រះសង្ឃគ្រប់គ្រងវត្តក៏ខឹង ហើយចេញមកស្តីបន្ទោសខ្លាំងៗ និងភ្លាមៗ តែក្រោយមកមេសង្ឃនោះក៏ស្តាយក្រោយទៅវិញ ព្រោះក្រោយពេលចេញមកខាងក្រៅទើបដឹងហេតុផលថា សង្ឃអ្នកវាយជួងដាស់ បែរមកវាយចានតូចវិញ ដោយសារតែជួងធំខាងក្រៅត្រូវចោរលួចបាត់ទៅហើយ”។
ព្រះតេជគុណ បានបន្តទៀតថា ហេតុនេះប្រសិនបើយើងស្គាល់ពីហេតុច្បាស់ យើងនឹងក្លាយជាមនុស្សដែលមានប្រភពព័ត៌មានត្រឹមត្រូវមុននឹងសម្រេចចិត្ត។ ហើយចំណុចសំខាន់ទី2 គឺ ស្គាល់ផលក៏ជារឿងដែលត្រូវយកចិត្តទុកដាក់ផងដែរ ព្រោះមនុស្សម្នាក់ៗចាំបាច់ត្រូវស្គាល់ និងគិតឱ្យច្បាស់ពីផលដែលខ្លួនធ្វើ។ មុននឹងបន្ទោស មុននឹងនិយាយស្តី មុននឹងសម្រេចចិត្តលើរឿងអ្វីមួយត្រូវគិតពីលទ្ធផលចុងក្រោយនៃទង្វើរបស់ខ្លួនជាមុនសិនថា តើអ្វីដែលយើងធ្វើនេះផ្តល់ផលវិជ្ជមាន ឬអវិជ្ជមានដល់ខ្លួនឯង និងអ្នកដទៃ។ ជាឧទាហរណ៍ជាក់ស្តែង នៅពេលដែលប្តីប្រពន្ធប្រកាន់យកត្រូវរៀងខ្លួន ហើយមិនបានគិតពីផលនៃបញ្ហា ហើយសម្រេចចិត្តលែងលះ លទ្ធផលចុងក្រោយមិនមែនគ្រោះថ្នាក់តែ 2នាក់នោះទេ អ្នកដែលទទួលផលអវិជ្ជមានធំជាងគេគឺកូន ដែលបាត់បង់ភាពកក់ក្តៅ និងជួបរឿងលំបាកក្នុងជីវិតយូរអង្វែង។
ចំណុចសំខាន់ទី3 គឺការស្គាល់ខ្លួនឯង ចំណុចនេះព្រះអង្គបានពន្យល់ថា មនុស្សម្នាក់ៗត្រូវស្គាល់ពីភាពខ្លាំងភាពខ្សោយរបស់ខ្លួនឯងជាមុនសិន ទើបអាចអភិវឌ្ឍខ្លួនឯងបានល្អ។ មនុស្សក៏ត្រូវតែមានគោលដៅឱ្យបានច្បាស់លាស់ និងដឹងពីកម្រិតសមត្ថភាពដែលខ្លួនមាន កុំធ្វើការងារឱ្យហួសមាឌ ហើយក៏កុំបណ្តោយខ្លួនឱ្យខ្ជីខ្ជាខាតបង់ពេលវេលាឥតប្រយោជន៍ជាដើម។ ប្រសិនបើយើងធ្វើអ្វីមួយហួសពីលទ្ធភាពខ្លួនឯងផ្ទាល់ យើងនឹងអាចខាតបង់ បាត់បង់តម្លៃ ហើយមានវិប្បដិសារីជាមិនខាន។ ចំណែកឯចំណុចទី4 ការស្គាល់កាលទេសៈក៏ជារឿងសំខាន់ផងដែរសម្រាប់ការធ្វើការងារ និងការរស់នៅ។ ចំណុចត្រង់នេះ គឺសំដៅលើការចេះស្គាល់ពេលវេលាដែលត្រូវនិយាយ ពេលវេលាដែលត្រូវស្តាប់ មិនមែនអាងតែខ្លួនមានចំណេះដឹង ឬមានឥទ្ធិពលធំជាងគេចេះតែនិយាយប៉ាតណាប៉ាតណីនោះទេ តែត្រូវចេះស្គាល់កាល ស្គាល់វេលាទើបអាចរីកចម្រើនទាំងអស់គ្នា។ សម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ា មានថេរដីការថាប្រសិនបើយើងនិយាយ នោះយើងគ្រាន់តែប្រាប់ពីអ្វីដែលយើងចេះស្រាប់ហើយទៅគេ តែប្រសិនបើយើងស្តាប់ យើងនឹងបានឱកាសដើម្បីទទួលចំណេះដឹងថ្មី។
ព្រះសង្ឃអ្នកអប់រំខាងលើបានបញ្ជាក់ផងដែរថា ក្រៅពីនេះចំណុចទី5 ការស្គាល់បុគ្គលដែលយើងត្រូវទំនាក់ទំនងក្នុងសង្គម គឺជារឿងដែលមនុស្សគ្រប់គ្នាគួរយកចិត្តទុកដាក់។ នៅលើលោកនេះគ្មានអ្នកណាម្នាក់មិនមានទំនាក់ទំនងនោះទេ ហេតុនេះប្រសិនបើចង់ឱ្យការទាក់ទង និងការធ្វើការងារជាមួយគ្នាទទួលបានជោគជ័យ លុះត្រាតែយើងស្គាល់ថា គេជាអ្នកណា មានចំណង់ចំណូលចិត្តដូចម្តេច? និងប្រកាន់ ឬចូលចិត្តអ្វីខ្លះ? ជាដើម។ ប្រសិនបើយើងស្គាល់អ្នកនោះច្បាស់ហើយ យើងអាចធ្វើការងារជាមួយគ្នាបានយ៉ាងរលូន ហើយតែងតែចូលចុះគ្រប់កាលៈទេសៈទាំងអស់ក្នុងការរស់នៅ។ ចំណែកឯចំណុចទី6 ការស្គាល់ប្រមាណ គឺទាក់ទងនឹងសកម្មភាពនៃការរស់នៅផ្ទាល់ខ្លួនវិញម្តង។ មនុស្សម្នាក់ៗចាំបាច់ត្រូវតែមានទម្លាប់នៃការរស់នៅ ការហូបចុក ការសម្រាក និងការកម្សាន្តឱ្យមានតុល្យភាព ដើម្បីធ្វើឱ្យយើងមានថាមពលគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការធ្វើការងារសំខាន់ៗ និងជាប្រយោជន៍សម្រាប់មនុស្សទូទៅ។
ព្រះតេជគុណ គូ សុភាព បានបន្ថែមទៀតថា ចំណុចសំខាន់ចុងក្រោយទី7 គឺត្រូវស្គាល់មនុស្សស្គាល់វប្បធម៌ប្រពៃណី។ ការស្វែងយល់ពីវប្បធម៌សង្គមគឺជារឿងសំខាន់ណាស់សម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗ ហើយកាន់តែសំខាន់ថែមទៀតនោះ គឺអ្នករកស៊ី។ ប្រសិនបើយើងស្គាល់ពីវប្បធម៌សង្គម យល់ពីរបៀបរបបនៃការរស់នៅក្នុងសង្គមច្បាស់ និងដឹងពីតម្រូវការសង្គមយើងនឹងអាចសម្របខ្លួនបានល្អ ហើយក្លាយជាបុគ្គលដែលមានគេចូលចិត្តច្រើន និងអាចឆ្លើយតបបានជាមួយនឹងអ្វីដែលមនុស្សភាគច្រើនត្រូវការថែមទៀតផង៕
